Iktisat müellifi Uğur Gürses, Türk lirasının bedel kaybının nedenlerini sıraladı ve ekonomik kriz değerlendirmesi yaptı.

Kendi sitesinde detaylı bir yazı kaleme alan Gürses, Türkiye’de iktisat siyasetinin hem krize yuvarlanmasının hem de kriz idarenin daha evvel görülmemiş ölçüde berbat bir kulvara girmesinin eşiği dönemin  ‘Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nin birinci kabinesinin kurulmasıyla birlikte iktisat idaresinin Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın damadı Berat Albayrak’a verilmesiyle başladığını belirtti. 

Gürses, “Son iki yılda iktisattaki berbat idare, ‘siyasi beka’ için 60 milyar dolarlık bir rezervi eritti” dedi.

İşte Uğur Gürses’in Türkiye’nin ekonomik gerçeklerini ve döviz meşakkatini ortaya koyan o yazısı

ANKARA’DAKİ DÖVİZ VAKUMU

Düz bir toprakta yer altı suları elektrik motorları ile yüzeye çıkarılarak ziraî sulamada kullanılırken her şey yolunda masraf üzere görünür; bir gün yüzey çöküntüsü ile devasa bir obrukla karşılaşırsınız. Ankara’nın son 2 yıldır izlediği siyasetlerle genelde iktisatta, özelde de döviz rezervlerinde yarattığı çöküntü de tam olarak bu türlü.

17 Nisan 2018’de erken seçimin işaret fişeği atıldığında, Merkez Bankası’nın rezervleri 112 milyar dolardı. Bunun 25.6 milyar doları altın, 86.6 milyar doları döviz rezervlerinden oluşuyordu. Yükümlülüklerini aşan döviz varlıkları, yani döviz konum fazlası da 32 milyar dolardı.

24 Haziran seçimleri yapıldığında ise rezervler 103 milyar dolara gerilemişti.

Seçimler sonrasında 9 Temmuz günü ‘Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nin birinci kabinesi kuruluyor, iktisat idaresinden sorumlu koltuk Cumhurbaşkanı’nın damadına veriliyordu.

İşte Türkiye’de iktisat siyasetinin hem krize yuvarlanmasının hem de kriz idarenin daha evvel görülmediği ölçüde makûs bir kulvara girmesinin eşiği bu devirdir.

2018 Ağustos ayında Rahip Brunson’ın tutuklanmasıyla ilintili yürütülen “ver papazı-al papazı” diplomasisi duvara tosladı; ABD’nin yaptırımları ve devamında sert bir kriz tetiklendi. 2015’den bu yana “geldim, geliyorum” diyen ekonomik kriz tetiklenmişti. Döviz kurları fırladı, enflasyon patladı. Sert faiz artışı bu frenlendi. Lakin bu “başkanlık rejimiyle faizin nasıl düşürüleceğini göreceksiniz” temalı söyleme sığmıyordu.

Rahip Brunson 12 Ekim 2018’de duruşma kararıyla serbestçe ülkesine dönene kadar döviz rezervleri 88 milyar dolara gerilemişti.

Ne var ki 2019 Mart ayında mahallî seçimler yaklaşıyordu; yüksek faiz bir taraftan, kur baskısı bir taraftan seçim için Ankara’yı rahatsız ediyordu. Bu çerçevede 2019 Ocak-Nisan ortası devirde kamu bankalarının döviz kuruna “arka kapı” sistemleri ile müdahalesi başlatılmıştı. Bu satışlar brokerlar üzerinden yapıldığından fazla dikkat çekmiyor olsa da mahallî seçimden bir hafta evvel Merkez Bankası’nın bilançosundaki rezerv erimesi görüldüğünde anlaşıldı. Bu da ek bir kur sıçraması getirdi. Kuru tutmak için yapılan iş kuru sıçratmıştı.

İşte bu tarihten sonra, hem Merkez Bankası’nın döviz rezervlerinde bu yolla ortaya çıkan erimenin saklanması için, hem de bu erimenin kapatılması için swap süreçlerine başlandı. Tek sorun şuydu; bugün alınan ve ilerideki bir vadede geri ödenecek bir sürece dayanan swap sürecinde, döviz girişi varlık olarak bilanço içinde gösterilirken, ileride ödenecek olan yükümlülük bilanço dışında saklanıyordu. Swapla alınan her 1 milyar dolar rezervleri artırıyorken, bilançonun pasif tarafında yükümlülük olarak gösterilmiyordu.

ERİTİLEN DÖVİZLERİN BOYUTU

Kamu bankalarının satışları devam ederken, swap büyüklüğü de böylelikle, Haziran 2020 sonunda 58.8 milyar dolara ulaştı. Yani Merkez Bankası’nın bilanço içinde duyuru ettiği altın dahil toplam rezervi 90.3 milyar dolarken, bu swap ölçüsü düşüldüğünde 31.5 milyar dolarlık bir toplam rezerv kalıyordu elde. Bunun manası, son iki yılda iktisattaki makus idare yalnızca ‘siyasi beka’ için 60 milyar dolarlık bir rezervi eritmişti. Bu hesaba, Merkez Bankası’nın potansiyel döviz gelirlerinden yoksun kalması dahil değil. Örneğin, 2018 Haziran-2020 Haziran ortası iki yıllık periyotta Merkez Bankası’nın döviz kazanan şirketlere kullandırdığı reeskont kredilerinin dönüşünden elde ettiği döviz girişlerinin toplamı 41.5 milyar dolar ediyor. Yalnızca bu kalemden ötürü döviz rezervlerinin bu kadar artması gerekirdi. Bu yok. Demek ki eritilen döviz rezervinin büyüklüğü 100 milyar doları geçiyor.

Merkez Bankası’nın bilanço içi öteki döviz yükümlülükleri de hesaba katılırsa mevcut döviz konumu yaklaşık 40 milyar dolar negatifte. Yani 100 dolarlık yükümlülüğe elinde 60 milyar dolar var demek. 2 yılda; 32 milyar dolar fazladan, 40 milyar dolar açığa gerileme demek bu.

Siyasi direktifle Merkez Bankası’nın döviz rezervlerini “arka kapıdan” eriten kamu bankaları, buna ek olarak da kendi bilançolarındaki dövizleri eritmeye başladılar. Bunun kabaca 9 milyar dolara eriştiği BDDK bilgilerinden izlenebiliyor. Böylelikle Merkez Bankası ile bir arada toplamda kabaca 50 milyar dolara varan bir açık döviz durumuna ulaştılar.

Sorun şu ki; bu kadar “arka kapı” müdahaleleri ile döviz saçılmasına rağmen döviz kuru dizginlenemedi. Bunun nedeni de makûs idare ve derin bir güvensizlik.

Ankara’daki tecrübesiz iktisat idarenin anlayamadığı şu; siyaseten inanç ve prestij sağlayamamışsanız kendi paranızın pahasını, oburlarının bastığı paraları satarak koruyamazsınız. 

‘REZERV BİTTİ, KARŞILIK GETİRİN’

Merkez Bankası’nın rezervleri, akabinde kamu bankalarının rezervleri derken tüm mühimmatı fütursuzca eriten Ankara, sırada özel bankaları gözüne kestirdi. Esasen swap kanalıyla ellerinden dövizlerinin bir kısmı alınan bankalara, 18 Temmuz günü yabancı para zarurî karşılıkları 3 puan arttırarak yeni yükümlülük getirildi.

Yapılan açıklamada, bu artışla bankaların Merkez Bankası’na 9 milyar dolar yatırmasının beklendiği vurgulandı. Ancak o denli olmadı; çünkü kimi bankaların swap azaltarak nette 6 milyar dolar yatırdıkları görülüyor.

Bu adım atılırken, Bloomberg’in haberine nazaran; Ankara’dan iktisat yetkililerinin bankaları arayarak artık döviz risklerini spot piyasadan değil vadeli piyasalardan karşılamaları ‘tavsiye’ ediliyordu. Bunun manası şu; ‘müşteriniz sizden döviz alırsa siz de açığınızı kapatmak için spot piyasaya girip döviz almayın, BİST’te VİOP’ta vadeli süreç yapın’. Tüm mühimmatı bitiren, bankaların ellerinde kalan son dövizlere de mecburî karşılıkla el koyan Ankara, ‘dövizsiz döviz işlemi’ tavsiye ediyordu.

Elde müdahale edilecek dövizin kalmadığı ve bankalara bunun yerine Türk Lirası uzlaşmalı vadeli döviz işlemi” (non-deliverable forward) önerilmesidir. Yani bankalar aşikâr bir kur düzeyinden vadeli olarak döviz satın alacaklar (tabii ki Merkez Bankası satacak), vadede ise dövizi almak yerine ortadaki kur farkını karşı taraftan alacaklar. Ayrıyeten tıpkı anda Merkez Bankası’nın da bu piyasada süreç yapmaya başladığı duyuruluyordu.

Âlâ de önünde sonunda döviz transferi olana, ithalat yapıp ödeme yapacak olana döviz gerekecek ve piyasaya girip alacak.

HAZİNE’NİN DÖVİZ İŞTAHI

2018’in ikinci yarısından itibaren, Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi ile oluşan yeni iktisat idaresi, rezervleri bu türlü “ezerken”, öbür taraftan da yüklü biçimde döviz altın borçlanmasına yöneldi. Bununla da bir taraftan TL borçlanması görece azaltılırken faiz düşüşü sağlanmak istendi. Öteki taraftan da kurumsal yatırımcıların yani yatırım ve emeklilik fonlarının, şirketlerin, vatandaşın elindeki döviz ve altına ‘kaynak gözüyle bakılarak’ göz dikildi. Meğer değerli bir kısmı esasen sistemin içindeydi.

Geçmişte Hazine’nin yurtdışına yapacağı anapara ödemeleri kadar döviz borçlanmaları yeniden yurtdışından yapılıyor, siyaset olarak yurtiçinde yurttaşlara ya da kurumsal yatırımcılara döviz ya da altın ihracına gidilmiyordu. 2018’de yeni rejimle birlikte bu bozuldu. Tablodan da görüleceği üzere; 2020’de yurtiçinde yapılan altın ve döviz borçlanması, yılın 7 ayında 16 milyar dolar büyüklüğüne ulaştı.

2017, 2018 ve 2019’da dış borç yıllık anapara ve faiz ödemeleri toplamı sırasıyla 11.2, 11.1 ve 10.7 milyar dolar iken; yapılan borçlanmalar, sırasıyla 9.7, 8.6 ve 20.5 milyar dolar oldu.

2020’de öngörülen dış borç ödemesi 10.6 milyar dolar iken, 7 ayda yapılan döviz ve altın borçlanması 20.1 milyar doları buldu.

Ankara’da bir döviz vakumu, önüne gelen tüm dövizleri yutuyor. İşte bu yüzden, Merkez Bankası ve kamu bankalarının dövizlerini eriten, özel bankaların da dövizlerini zarurî karşılık artışı ile eksilten Ankara, iç borçlanma yolu ile de öbür kurumsal yatırımcı ve yurttaşların dövizlerini yutuyor.

Vatandaşa “Türk lirası tutun” diyen, diğer ülkelere “TL ile ticaret yapalım” diyen Ankara, döviz ve altın borçlanması yaparak içeride dolarizasyonu teşvik ediyor.  

Hiçbir siyaset çerçevesi olmayan, bu türlü bir fütursuzca savurganlık periyodu hiçbir iktidar periyodunda görülmedi. Şu hali ile bile büyük bir döviz rezervi enkazı yaratıldı; bu başlı başına bir ekonomik güvenlik sorunu da birebir vakitte.

PEKALA BU ‘DÜNYANIN SONU’ MU? HAYIR.

50 milyar dolarlık açık bir döviz konumundan kaynaklanacak kur ziyanı potansiyel bir kamu zararıdır. Bu ziyan kamuya fatura çıkarmadan kapatılabilir mi? Ziyan kapatılamazsa da bu siyasi gidişat uzun müddet devam etmezse boyutu küçültülebilir.

Türkiye’de siyasetin olağanlaşması, demokratikleşme ve hukukun üstünlüğünün tesis edileceğinin birinci işaretlerinin güçlü biçimde ortaya çıkması bile “suyu çekilen” dövizlerin tekrar sisteme dönmesini getirecektir. Inanç artışı ile bir taraftan yerleşiklerin dövizden uzaklaşması ve sisteme sokması, öteki taraftan da yerleşik olmayanların döviz getirmesi ve Türk Lirası talebi ile süratli toparlanma mümkündür.

Siyasi kriz çözülmeden ekonomik krizin çözülmesi mümkün değildir.

Bunun için Türkiye’deki her “siyasi mahallenin” kendi “mahalle” özelliklerini koruyarak ortak bir onarım ve olağanlaşma uğraşında bir ortaya gelmesinden öbür bir yol da görünmemektedir.

Cumhuriyet